Bóle zwyrodnieniowe stawów są najczęstszą dolegliwością układu ruchu. Choć mogą mieć różne przyczyny, to w większości przypadków świadczą o chorobach stawów, które stopniowo obniżają jakość życia.

Jakie są najczęstsze przyczyny zmian zwyrodnieniowych? Co można zrobić, by uśmierzać ból i lepiej znosić pojawiające się dolegliwości?

Zmiany zwyrodnieniowe – objawy

Szacuje się, że nawet połowa osób po czterdziestym roku życia w jakimś stopniu cierpi na zwyrodnienie stawów o różnym nasileniu. A prawie u 20% z tych ludzi występują z tego powodu ograniczenia mobilności. Pierwsze objawy zazwyczaj nie są zbyt uciążliwe, jednak wraz z upływem czasu stopniowo się nasilają [1]. Wśród najczęstszych objawów zmian zwyrodnieniowych można wymienić:

• ból – nasilający się zwłaszcza pod koniec dnia, ale również „ból startowy” zaraz po rozpoczęciu aktywności. Występuje także ból spowodowany stanem zapalnym, co jest świadectwem nasilenia dolegliwości,
• sztywność stawów – najczęściej odczuwana rano i po dłuższych okresach braku aktywności, znikająca w okresie do kilkunastu minut od rozpoczęcia chodzenia,
• ograniczenie ruchomości stawów – wraz z rozwojem zwyrodnienia stawy pozwalają na coraz mniejszy zakres ruchów. Niekiedy prowadzi to również do osłabienia i zaniku współpracujących ze stawem mięśni),
• zmiana kształtu i obrysów stawu,

Najczęstsze przyczyny bólu stawów

Ból w stawach może mieć bardzo wiele przyczyn. Najczęstsze z nich to m.in.:

• Zwyrodnieniowe choroby stawów – mogą być spowodowane niedoleczonym urazem lub infekcją, dziedzicznymi wadami budowy lub innymi chorobami (RZS, cukrzyca, nadczynność przytarczyc). Przyczyna bólu leży w stopniowym uszkadzaniu chrząstki stawowej, którego rezultatem jest pogorszona amortyzacja ruchów i utrudnione przesuwanie powierzchni wewnątrzstawowej (także zwężenie szpary stawowej, ścieńczenie i pękanie chrząstki). W miarę rozwoju choroba wpływa również na znajdujące się w okolicy kości, torebki stawowe, więzadła i ścięgna, prowadzić może nawet do zaniku mięśni.
• Schorzenia reumatyczne stawów – pod tym terminem kryje się nawet 200 jednostek chorobowych, którym wspólnym mianownikiem jest przewlekły, nawracający ból. W tej grupie znajduje się reumatoidalne zapalenie stawów[2] (choroba powodująca odpowiedź zapalną ze strony błony maziowej stawów) – w takim wypadku ból i obrzęk są objawami silnej odpowiedzi immunologicznej, a wraz za nimi postępuje stopniowe niszczenie stawów. Chorobą reumatyczną może być także reumatyzm tkanek miękkich – jest to najprawdopodobniej wynik wieloletniego przesilania mięśni, co prowadzi do powstawania mikrourazów, które skumulowane przez lata wywołują m.in. bóle barków i łokci.
• Zapalenie torebek stawowych – często wiąże się z nadmiernym wydzielaniem płynu surowiczego, co powoduje opuchliznę, W torebce mogą pojawić się też zrosty. Zazwyczaj zmianom w obrębie torebki stawowej towarzyszy ból i stopniowo pogarszająca się ruchowość całego stawu. Najczęstsze przyczyny to bagatelizowanie urazów i zaniedbanie prawidłowego leczenia, powtarzalne ruchy, np. w pracy, interwencje chirurgiczne, uprawianie kontuzjogennych sportów czy inne choroby ogólnoustrojowe.
• Zapalenie ścięgien i pochewek ścięgnowych – powstające najczęściej w wyniku urazu związanego z wykonywaniem powtarzalnych prac (podobnie jak zapalenie torebek stawowych). Może również wystąpić w efekcie nagłego przeciążenia stawu – np. podczas uprawiania sportu bez odpowiedniej rozgrzewki. Przy odpowiednim postępowaniu można nawet całkowicie wyleczyć tę dolegliwość.

Jak walczyć z bólem towarzyszącym zmianom zwyrodnieniowym?

W zdecydowanej większości przypadków dzięki fachowej pomocy lekarskiej można złagodzić lub nawet usunąć dolegliwości towarzyszące zaistniałym zmianom i spowolnić rozwój choroby zwyrodnieniowej [3]. Dla wielu osób szczególnie ważna jest skuteczna walka z bólem, który często uniemożliwia normalne funkcjonowanie na co dzień. Na szczęście dostępnych jest wiele skutecznych sposobów na zredukowanie tych dolegliwości, które znacząco poprawiają komfort życia. Do najczęściej wykorzystywanych składników leków należą:

1. Ibuprofen – jeden z podstawowych leków wykorzystywanych do walki z bólem i do edukowania stanu zapalnego towarzyszącego chorobie zwyrodnieniowej stawów. Działanie ibuprofenu opiera się na hamowaniu enzymu cyklooksygenazy, co przynosi przeciwzapalny i przeciwbólowy efekt w postaci ograniczenia produkcji prostaglandyn w miejscu zapalenia. Prostaglandyny są tzw. mediatorami odpowiedzi zapalnej – do ich funkcji należy m.in. stymulowanie układu odpornościowego (dzięki czemu np. w przypadku urazów w miejscu stanu zapalnego gromadzą się granulocyty i makrofagi), pobudzanie mechanizmów krzepnięcia krwi a także przekazywanie informacji o działaniu czynnika zapalnego do innych komórek i tkanek. Hamowanie produkcji prostaglandyn obniża aktywność mechanizmów przewodzenia bólu.
2. Paracetamol – często stosowany jako lek pierwszego rzutu w przypadku zwyrodnienia stawów o łagodnym nasileniu. Nie jest środkiem przeciwzapalnym, dlatego w przypadku bólów wywoływanych przez stan zapalny nie wykazuje się zbyt dużą skutecznością i jest zastępowany przez NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne, do których należy m.in. ibuprofen). Mechanizm działania paracetamolu opiera się na punktowym działaniu jako inhibitor COX-2 (zmniejsza aktywność wspomnianego wyżej enzymu cyklooksygenazy). Dodatkowo działa też na receptory kannabinoidowe CB1 (obecne m.in. w obszarach mózgu związanych z regulacją odczuwania bólu[4].
3. Metamizol – środek przeciwbólowy stosowany często do leczenia bólu ostrego. Jego działanie ma związek m.in. z hamowaniem cyklooksygenaz COX-1 i COX-2 (powoduje zmniejszenie stężenia prostaglandyn w mózgu, rdzeniu kręgowym oraz płynie mózgowo-rdzeniowym). Podobnie jak paracetamol działa też na wzmiankowany powyżej układ kannabinoidowy[5]. Skuteczniejszy w wielu przypadkach od paracetamolu w walce z silnym bólem. Nie jest wskazany kobietom w ciąży i karmiącym matkom.

4. Słabe opioidowe substancje przeciwbólowe – stosuje się je zwłaszcza w sytuacji silnego zaostrzenia bólu. Z uwagi na potencjał uzależniający terapia takimi lekami odbywać się powinna zawsze pod nadzorem lekarza. Do tej grupy leków zalicza się m.in. tramadol i nefopam. Środki te wykazują się silnym działaniem przeciwbólowym, działającym poprzez łączenie się z receptorami opioidowymi w układzie nerwowym. Ponadto podnoszą stężenie serotoniny (zwiększają jej uwalnianie) i noradrenaliny w synapsach, co ma wpływ na przewodzenie bólu przez rdzeń kręgowy [6].

W jakich formach można przyjmować leki przeciwbólowe?

Środki pomagające w walce z bólem towarzyszącym zmianom zwyrodnieniowym występują w różnych formach i mogą być wprowadzane do organizmu różnymi drogami. Zamiast przyjmować je doustnie, można zastosować żel, plaster, krem lub maść lub zastrzyki.

Przyjmowanie dużych i częstych dawek leków przeciwbólowych doustnie może mieć na dłuższą metę negatywne konsekwencje dla układu pokarmowego i jego gruczołów trawiennych, a szczególnie wątroby. Jakie zalety i wady mają plastry, żele, kremy i maści oraz zastrzyki w porównaniu do tabletek? 

• Plastry, żele, kremy i maści – w tej formie dostępne są m.in. preparaty zawierające ibuprofen i paracetamol. Kremy i żele łatwo przenikają przez skórę i są wchłaniane przez tkankę podskórną, ale osiągają niskie stężenie w surowicy, co ogranicza reakcje uboczne m.in. ze strony układu pokarmowego czy wątroby. Ich skuteczność w zwalczaniu bólu związanego z chorobą zwyrodnieniową stawów jest bardzo wysoka[7]. W przypadku ibuprofenu miejscowe zastosowanie w formie żelu w okolicach zmiany zwyrodnieniowej przyczynia się do bardzo skutecznej redukcji stanów zapalnych tkanek okołostawowych, co oprócz łagodzenia bólu przynosi dużą ulgę pacjentom.
• Iniekcje dożylne i domięśniowe – w ten sposób są podawane zarówno tramadol i nefopam, ale także metamizol i paracetamol, które dostępne są w formie ampułek z roztworem do wstrzykiwania. Zaletą podawania domięśniowego i dożylnego środków przeciwbólowych jest omijanie przewodu pokarmowego, co często redukuje efekty uboczne z jego strony – ponadto w przypadku opioidów zapewnia szybsze działanie, większą dostępność biologiczną i precyzyjniejsze dawkowanie (głównie przy podawaniu dożylnym)[8]. Zastrzyki wykorzystywane są jednak w przypadku zaawansowanych schorzeń i ostrego bólu. Ta forma podawania stosowana jest pod nadzorem lekarza i ściśle według jego zaleceń, ponieważ konsekwencje przedawkowania mogą być bardzo poważne i związane z groźnymi powikłaniami (np. depresja oddechowa lub zaburzenia świadomości przy podawaniu opiodiów). Wadą iniekcji jest często konieczność wizyt pielęgniarki (lub wizyt w przychodni albo szpitalu) w celu wykonania zastrzyku.

Zmiany zwyrodnieniowe stawów – ważna cierpliwość

Choć ból towarzyszący zwyrodnieniom stawów może być trudny do zniesienia, to dzięki współpracy z lekarzami, wprowadzeniu odpowiedniego programu fizjoterapii, innych zabiegów wspomagających oraz farmakologii można uzyskać znaczną poprawę jakości życia. Warto jednak wykazać się sporą dozą cierpliwości, ponieważ do dopasowania odpowiedniego planu działania trzeba czasu i starannej obserwacji osiąganych rezultatów.

Redakcja

[1] https://www.cdc.gov/arthritis/basics/osteoarthritis.htm

[2] https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/rheumatoid-arthritis/symptoms-causes/syc-20353648

[3] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1755039/

[4] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29237478/

[5] https://journals.viamedica.pl/palliative_medicine_in_practice/article/download/47606/34897

[6] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17343302/

[7] https://www.mp.pl/bol/badania/186332,choroba-zwyrodnieniowa-stawow-leki-stosowane-miejscowo

[8] https://www.mp.pl/bol/badania/56277,zasady-leczenia-bolu-pooperacyjnego